مروری بر تعاریف سواد رسانه ای

اولین گام به سوی ارائه الگوی بومی از« سواد رسانه ای» ارائه تعریفی جامع و مانع از این اصطلاح است. جهت تحقق این امر ابتدا می بایستی به بررسی تعریف های ارائه شده از سوی اندیشمندان این حوزه پرداخت . در این پست به ارائه تعریف های سواد رسانه ای که برگرفته شده از کتاب «نظریه سواد رسانه ای، رهیافتی شناختی» نوشته جیمز پاتر می پردازیم و در پست های بعدی به نقد و بررسی هر یک از این تعاریف خواهیم پرداخت.

آشنایی با مولف کتاب

جیمز پاتر استاد گروه ارتباطات در دانشگاه کالیفورنیا در سانتاباربارا است . وی دارای دکترا در زمینه نظریه ارتباطات است و دکترای دیگری در زمینه فناوری های اموزشی دارد. او دانشجویان بسیاری را در دانشگاه ایالتی فلوریدا، یوسی . ال . ا ، دانشگاه ایندیانا، دانشگاه استنفورد و دانشگاه میشیگان غربی پرورانده است. وی به عنوان سردبیر مجله رسانه های الکترونیک و سخن پراکنی خدمت کرده است. وی نویسنده بسیار از موضوعات چون: سواد رسانه ای، خشونت رسانه ای و چگونه می توانید پژوهش های ارتباطی خود را چاپ کنید و 11 خشونت رسانه ای در نشریه ها و کتاب هاست .

در پیوست این کتاب به تعاریف زیر از سواد رسانه ای اشاره می کند:

·                     شل و دنسکی (1995) بر سه مهارت تاکید می کنند:

1-      بازخوانی رسانه ها

2-      واکنش موثر

3-      توانایی نویسندگی و بازنویسی

·         هابز(1996) مهارت های ارزیابی، استدلال، ارتباط دهی و خود اظهاری را فهرست می کند.

·         هابز(1997) می گوید مهارت ها ترکیبی از دسترسی، تجزیه و تحلیل، ارزشیابی و ارتباط دادن هستند.  

·         دزموند(1997) می گوید مردم باید در مورد زمانی که با سرگرمی و پیام های تبلیغاتی می گذرانند، مصرف کننده منتقدی باشند، آنان باید در مورد آنچه می توانند تماشا کنند، بینش و اطلاعاتی داشته باشند.

·         کنفرانس ملی سواد رسانه ای می گوید: کسی که سواد رسانه ای دارد می تواند هم در زمینه رسانه های چاپی و هم رسانه های الکترونیک، رمز گشایی، ارزشیابی، تجزیه و تحلیل و تولید کند(آفدرهاید، 1997: 79).

·         مساریس استدلال می کند که «باید همایش های مربوط به بیان آرا و اندیشه های کاربران رسانه در تولید و به اشتراک گذاری مفاهیم، مرکز توجه سواد رسانه ای باشد، به ویژه در نمایش های دیداری»(مساریس، 1998: 70).

·         براون (1998: 44) می گوید، سواد رسانه ای به شکلی سنتی با توانایی ارزیابی و ارزشگذاری نوشته ها، و به طور گسترده با برقراری ارتباط موثر از راه خوب نوشتن، سروکار دارد. در نیم قرن گذشته توانایی تجزیه و تحلیل هر بخش و بهره برداری ماهرانه از نشریه های چاپی، تولیدات سینمایی، برنامه های رادیویی و تلویزیونی، و حتی تبادل اطلاعات به وسیله رایانه(شامل تعامل فوری از طریق شبکه جهانی اینترنت) را نیز در برگرفته است.

·         هابز (1998: 16) می گوید، سواد رسانه ای عبارت است از : فرآیند انتقادی ارزیابی و یادگیری برای تولید پیام های شخصی به گونه چاپی، شنیداری، ویدئویی و چند رسانه ای.

·         سیلوربلت، فری و فنیان(1999) می گویند برای ارزیابی سواد رسانه، پنج روش وجود دارد: ارزیابی ایدئولوژیکی، خودزندگی نامه ای، ارتباط غیرکلامی اسطوره ای و ارزیابی سازوکارهای تولید.

·         رافرتری(1999) می گوید مخاطبان باید مصرف کننده انتقادی عقاید و اطلاعات باشند. این، با تفسیر پیام های رسانه ای(معنا سازی شخصی از رمز ها و قراردادها) ، همچون اندیشیدن انتقادی درباره آن پیام ها سروکار دارد.

·         آدامز و هام(2000: 4) سواد رسانه ای را این گونه تعریف می کنند: ترکیب، فراگیری، تجزیه و تحلیل و ارزش گذاری سامانه های نمادهای چاپی و غیر چاپی چند گانه .

 

v     تعریف هایی که بیشتر بر دانش متمرکز است:

·         پاتیسون(1982) می گوید مردم برای پرسش هایی که از راه زبان مطرح می شود، باید بدون توجه به وسیله ای که آن زبان را منتقل می کند، اطلاعات داشته باشند.

·         سیلوربلت(1995) گفته است مردم به دلیل چهار نکته مهم به تفسیر پیام های رسانه ای نیازمندند: درک فرآیند پردازش ، محتوا، ساختار و ارزش های تولید .

·          کنفرانس راهبری ملی در زمینه رسانه ها به فهرستی از پنج نظریه دست یافته است که هواداران آن ها می توانند در مورد عناصر سواد رسانه ای با یکدیگر به توافق برسند. این نظرات عبارتند از الف) پیام های رسانه ای ساخته می شوند ب) پیام های رسانه ای درچارچوب زمینه های اقتصادی ، اجتماعی، سیاسی، تاریخی و زیبایی شناسی تولید می شوند (پ) تفسیر در فرآیند معناسازی با دریافت پیامی سروکار دارد که تعامل بین خواننده، متن و فرهنگ حاکم را نشان می دهد (ت) رسانه ها زبان و ویژگی های منحصر به فردی دارند که شکل، دسته و سامانه های نمادی ارتباطات را گونه بندی می کنند (ث) تفسیر رسانه ها در درک مردم از واقعیت ها، نقش دارد(آوفدرهاید، 1993).

·         هابز(1997) می گوید، سواد رسانه ای به «مفاهیم تحلیل مهم» زیر وابسته است: همه پیام ها ترکیبی از عناصرند، پیام ها تفسیر هایی از واقعیت اجتماعی اند، افراد از راه تعامل با پیام ها درباره معنا مذاکره می کنند، پیام ها اهدافی اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و زیبایی شناسی دارند، هر شکلی از ارتباطات ویژگی های خاصر خود را دارد.

·         مستر من(1997) جنبش سواد رسانه ای در اروپای سال های 1970 تا 1990 را ارزیابی کرد و هشت عقیده درباره سواد رسانه ای را دریافت:

1-     مفهوم مرکزی و بی همتای آموزش رسانه، در تفسیر آن نهفته است. یعنی رسانه ها واقعیت را باز نمی تابانند. بلکه آن را تفسیر می کنند.

2-     هدف اصلی آموزش رسانه «عادی زدایی» از رسانه هاست. یعنی ایجاد درکی مبنی بر اینکه پیام های رسانه ای به گونه ای طبیعی پدیدار نمی شوند بلکه ساخته می شوند.

3-     آموزش رسانه اصولا جستارگر است. در پی تحمیل ارزش های فرهنگی خاصی نیست. هدف آن افزایش درک دانش آموزان از چگونگی تفسیر رسانه ها از واقعیت است. هدف عینی آن تولید شهروندان بسیار آگاهی است که بتوانند بر پایه مدارک در دست داوری های خود را اعمال کنند، این کار را از راه هایی انجام می دهند که در آن دانش آموزان را به داوری های ارزشی گوناگون درباره یک متن رسانه ای تشویق می کند، و منابع چنین داوری ها و تاثیرات آن را می آزماید. آموزش رسانه در پی تحمیل این عقیده نیست که چه چیزهایی موجب می شود تلویزیون، روزنامه یا فیلم ها «خوب» یا «بد» باشند.

4-     آموزش رسانه پیرامون مفاهیم کلیدی  ای سازمان دهی شده است که به جای آن که محتوای جایگزینی باشند، ابزاری برای تحلیل اند. آن ها در پی جایگزینی محتوای «بد» با محتوای «خوب» نیستند .

5-     آموزش رسانه فرایندی است برای همه عمر.

6-      هدف آموزش رسانه تقویت تنها درک انتقادی نیست، بلکه استقلال در انتقاد نیز هست.

7-     اثر گذاری آموزش رسانه ممکن است به وسیله دو معیار اساسی ارزشیابی شود: (الف) توانایی دانش آموزان در به کار گیری آنچه در شرایط جدید می دانند (اصول و عقاید انتقادی). (ب) میزان التزام، علاقه و انگیزه ای که دانش آموزان از خود نشان می دهند.

8-     آموزش رسانه امری موضعی و اقتضایی است. در پی این است که موقعیت های ایجاد شده در زندگی را برای جستارگران روشن کند. این کار را با مهار انگیزه و اشتیاقی که در پی پوشش رسانه ای یک رویداد به وجود می آید، انجام می دهد.

 

·         تعریف های بدست آمده از ترکیب دانش و مهارت ها

-         بازالگت(1997: 74-73) گفت کسانی که سواد رسانه ای دارند باید اطلاعاتی درباره نظریه های انتقادی گوناگون جامعه شناسی، مطالعات فرهنگی، یا تاریخ هنر، اطلاعاتی درباره متون کلیدی خاص (معمولا فیلم)، صنعت و ساختارهای اقتصادی صنایع رسانه ای و شناخت کلی از کاربردهای اقتصادی و ایدئولوژیکی متون رسانه ای داشته باشند.

-         مساریس (1998) می گوید: سواد رسانه ای می تواند به عنوان دانشی درباره چگونگی کارکرد رسانه های جمعی در جامعه تعریف شود... این دانش به گونه ای ایده آل باید همه جنبه های کارکردی رسانه ها را دربر گیرد: بنیان های اقتصادی، ساختارهای سازمانی، تاثیرات روانی، پیامدهای اجتماعی و بالاتر از همه «زبان» آنان را که قواعد تفسیری و راهبردهای بیانی در آگهی های بازرگانی، برنامه های تلویزیونی، فیلم های سینمایی و به شکل های دیگری از محتوای رسانه های جمعی است.

-         مساریس(1998) می گوید: سواد رسانه ای می تواند به عنوان دانشی درباره چگونگی کارکرد رسانه های جمعی در جامعه تعریف شود .... این دانش به گونه ای ایده آل باید همه جنبه های کارکردی رسانه ها را در بر گیرد: بنیان های اقتصادی، ساختارهای سازمانی، تاثیرات روانی، پیامدهای اجتماعی و بالاتر از همه «زبان» آنان را که قواعد تفسیری و راهبردهای بیانی در آگهی های بازرگانی، برنامه های تلویزیونی، فیلم های سینمایی و شکل های دیگری از محتوای رسانه های جمعی است.

-         میروویتز(1998) می گوید مردم باید اطلاعات گوناگونی به دست آورند، چرا که سواد چندگانه است . او می گوید، کسی که سواد رسانه ای دارد باید محتوای رسانه ها (مجرای ارسال پیام)، دستور زبان رسانه ها(زبان یا زیبایی شناسی هر وسیله انتقال پیام)، به وسیله انتقال پیام (نوع تجهیزات یا محیط) را درک کند.

-         زیتل (1998: 81) می گوید تعریف سواد رسانه ای باید بر اساس درک چیزی باشد که وی آن را «علم زیبایی شناسی رسانه ها » می خواند. او می گوید : «ما باید بدانیم زیبایی شناختی ای که اساس ترکیب قطعات است چگونه برای ایجاد و شکل دادن طرح های ذهنی شناختی و تاثیر گذار ما به کار می رود»

تعاریف ارائه شده از سوی کارگروه های شهری:

-         ائتلاف برای آموزش رسانه[1] : تشویق اندیشه های انتقادی و آزادی بیان، بررسی سامانه شرکت ها رسانه ای و القای مشارکت کاری در جامعه .

-         همبستگی برای آمریکای با سواد رسانه ای[2] : تحقیق، آموزش و مهارت سازی انتقادی، به جای سرزنش رسانه

-         انجمن روانپزشکی آمریکایی[3]: مهارت های سوانه ای حیاتی اند، افزون بر این به رسانه ها اجازه می دهد راه حل های غیر چالشی را برای پیام های خشن به سرعت به کار برده و مهارت های تحلیلی ای را که با تجربه ها و بحث ها سروکار دارند و باید آموخته شوند، ارتقا دهد.

-         مرکز سواد رسانه ای[4] : چارچوبی برای  دسترسی، تحلیل ارزشیابی و راه اندازی رسانه. گسترش تفکر انتقادی و مهارت های تولید که که برای زندگی در فرهنگ رسانه ای قرن 21 مورد نیاز است. همچنین تعریف شده به عنوان «نگاه تازه ای به سواد در قرن 21: رقابت در توانایی برقراری ارتباط در همه انواع رسانه های چاپی و الکترونیک، همانند دسترسی، درک، تحلیل و ارزیابی تصاویر، واژه ها و آواهای پر نفوذی که فرهنگ همیشگی رسانه های جمعی مان را می سازند. همچنین از راه یک فرآیند چهار مرحله ای پرسشگری... ارزیابی..... واکنش....و رفتار، سواد رسانه ای به جوانان کمک می کند تا به توانمند شدن در مجموعه ای از مهارت های شناخت که شامل توانایی در دسترسی، تحلیل، ارزشیابی و ساختن رسانه است، دست یابند»

-         بچه های امروز [5]: سواد رسانه ای راهی برای پرورش مهارت های انتقادی جوانان است .

-         سواد رسانه ای برای شهروندان: سواد رسانه ای یعنی اینکه چگونه تفکر انتقادی نسبت به تلویزیون و آگهی های بازرگانی داشته باشیم، با تاکید ویژه بر گفتارهای یک شخص، به جای اینکه شیفته داستان های ساخته شده ای باشیم که برای فروش بیشتر محصول ارائه می شود .

-         ائتلاف برای بهبود کیفیت رسانه های کودکان[6] : آموزش بچه ها برای اینکه کاربرانی انتقادی تر شده و تماس و رویارویی با خشونت و سوگیری های رسانه ای را کم کنند، این ائتلاف به انسان می آموزد تا برنامه هایی را که خردورزانه تر بوده و آنان را به نوآوری بر می انگیزد، شناسایی و استفاده کنند، برنامه هایی که مرزبندی های نژادی، جنسیتی، توانایی جسمانی و فرهنگی را از بین برده و با استانداردهای بالای هنری و فناورانه تولید می شوند.

-         شبکه شناخت رسانه[7]: امروزه برای اینکه جوانان از نظر وظیفه مرتبط با سواد باشند، به مهارت های تفکر انتقادی ای نیاز دارند تا بتوانند همه پیام های آگاهی ده و سرگرم کننده ای را که هر روز به آنان فروخته می شود، بخوانند.

-         بنیاد آموزش رسانه[8]: سواد رسانه ای ابزار و واژگان مورد نیاز برای بررسی دوباره تصاویر رسانه ای و نفوذ آن ها بر اندیشه مان در مورد فضای شخصی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مان است .

-         نظارت رسانه[9]:  سواد رسانه ای یعنی به چالش کشیدن باورهای کلیشه های توهین آمیز و تصاویر یک طرفه ای که معمولا در رسانه ها دیده می شود.

-         انجمن ارتباطات ملی[10]: یک فرد با سواد می فهمد چگونه واژه ها، تصاویر و صدا ها بر روش ساختن و به اشتراک گذاری مفاهیم در جامعه تاثیر گذار است، به گونه ای ظریفند و هم ژرف. سواد رسانه ای شخص را مجهز می کند تا پیام ها و استفاده از رسانه را ارزیابی، ارزش گذاری و قابل فهم کند.

-         کنفرانس ملی راهبری رسانه[11]: سواد رسانه ای توانایی دسترسی، تحلیل، ارزشیابی و ارتباط با پیام ها به شکل های گسترده و متنوعی از سواد است.

-         شورای ملی رسانه های دوربرد[12]: سواد رسانه ای توانایی انتخاب ، درک(در زمینه محتوا، شکل و شیوه، پیچیدگی، صنعت و تولید)، پرسش، ارزیابی، ساختن/ تولید و پاسخ اندیشمندانه به رسانه هایی است که استفاده می کنیم. همچنین، تماشای اندیشه ورانه و واکنش پاسخگوست. همچنین توانایی در دسترسی، ارزشیابی و تولید اطلاعات در طیف متنوعی از رسانه های چاپی و غیر چاپی است.

-         طرح سواد رسانه ای نیومکزیکو[13]: سواد رسانه ای یعنی توانایی در مصرف انتقادی و ایجاد رسانه. افراد با سواد رسانه ای درکشف رمز پیام های پیچیده تلویزیون، رادیو، روزنامه ها، مجلات، کتاب ها، علائم و تابلو های تبلیغاتی، مواد بسته بندی و بازاریابی، بازی های ویدئویی و اینترنت، تواناترند. مهارت های سواد رسانه ای به فرد کمک می کند تا نه تنها ظاهر پیام های رسانه ای بلکه مفوم ژرف تر و اغلب مهم تری را که در زیر معنای سطحی قرار دارد، درک کند. آموزش سواد رسانه ای در پی آن است که به مصرف کنندگان رسانه، آزادی بیشتری دهد تا به رسانه ها دسترسی یافته و آن ها را تحلیل، ارزشیابی و ایجاد کنند. طرح نیومکزیکو سواد رسانه ای را به عنوان توانایی دسترسی، تحلیل، ارزشیابی و آفرینش در پیام ها در رسانه های گوناگون تعریف می کند.

-         طرح سواد رسانه ای شمال غرب[14]: سواد رسانه ای یعنی توانایی دسترسی انتقادی به پیام های رسانه ای به منظور درک تاثیر آن ها روی ما، محیط زندگی، جامعه و مملکت. همچنین جنبشی است در بالا بردن شناخت رسانه ها و نفوذ آن ها.

-         اداره سیاست ملی کنترل دارو[15]: سواد رسانه ای عبارت است از (الف) شناخت چگونگی نفوذ پیام های رسانه ای بر ما(مانند گسترش فرهنگ واژگان جهت شناخت ساز وکارهای ارتقا و گسترش مهارت های محافظت از خود در برابر پیام های استفاده از دارو یا انتخاب شیوه بد زندگی که زیر پوشش رسانه ها هستند).(ب) پرورش تفکر انتقادی (مانند دانستن اینکه پیام توسط افرادی با نقطه نظرات و علاقه های اقتصادی خاص خود ساخته می شوند، آشکار کردن ارزش درونی پیام های رسانه ای، ارزیابی دقت و قابلیت اتکای پیام ها)، گسترش خود ارزیابی (مانند تولید نوآورانه پیام های سودمند و رضایت بخش).

تعریف های سواد رسانه : کارشناسان رسانه

-         آدامز و هام (2001: 33): سواد رسانه ای می تواند توانایی ایجاد مفاهیم شخصی ای تعریف شود که به واسطه نشانه های دیداری و کلامی که هر روز از تلویزیون، آگهی، فیلم و رسانه های دیجیتال می گیریم. سواد رسانه ای چیزی بش از دعوت دانش آموزان به کشف رمز ساده اطلاعات است. آنان باید اندیشه ورانی انتقادی باشند که بتوانند فرهنگ رسانه را که پیرامونشان در گردش است، بفهمند و تولید کنند.

-         اندرسون(1981: 22): سواد رسانه ای یعنی مجموعه ای از مهارت های تفسیر، آزمون و به دست آوردن اطلاعات، بدون توجه به ابزار انتقال پیام یا برخی رفتارهای هدفمند.

-         بارتن و همیلتن(1998: 3) : سواد اصولا چیزی است که مردم انجام می دهند، فعالیتی است بین اندیشه و نوشته. سواد تنها به عنوان مجموعه ای از مهارت هایی که آموخته شده و در ذهن مردم می نشیند، نیست. همچنین چیزی نیست که تنها روی کاغذ بیاید و به عنوان یک متن تحلیل شود. سواد، مانند همه رفتارهای انسانی ذاتا اجتماعی بوده و در تعاملات بین مردم جای دارد.

-         هابز (: 1997a): سواد، توانایی دسترسی، تحلیل، ارزشیابی و ارتباط با پیام هایی است که به شکل های متنوعی ارائه می شود. او می گوید این تعریف ویژگی های زیر را برای سواد رسانه ای پیشنهاد می کند: درس خواندن از راه پژوهش، یادگیری در محیط متمرکز دانش آموزی، حل مشکل با گروه های معیار، اجرای آزمون استاندارد و دوره همگرای آموزش.

-         شل و دنسکی(1995: 17) :  مفهوم سواد رسانه ای باید در چارچوب یک روش انتقادی تصور شده و سپس به عنوان یک تجربه سیاسی، اجتماعی و فرهنگی درک شود.

-         سیلوربلت و الی سیری(1997: 48): سواد رسانه ای یک مهارت اندیشیدن انتقادی است که مخاطبان را برای کشف رمز اطلاعاتی که از راه کانال های ارتباطات جمعی می گیرند، توانمند می کند، همچنین به آنان توانایی پرورش داوری های مستقل درباره محتوای رسانه ها را می دهد.

---

[1] Action coalition for media education

[2] Alliance for Media Literate America

[3] American Psychiatric Association

[4] Center for media literacy

[5] Children now

[6] Coalitition for Media Literacy

[7] Media Awereness Network

[8] Media Education Foundation

[9] Media Watch

[10] National Communication Association

[11] National Leadership Conference on Media

[12] National Telemedia Council

[13]New Mexico Media Literacy Project

[14] Northwest Media Literacy Project

[15][15] Office of National Drug Control Policy